Toprak Sağlığı ve İklim Değişikliği

Toprak, durağan ve cansız bir varlık değil, aksine içerisinde milyonlarca bakteri, mantar, mikroorganizma barındıran yaşayan ve hayat veren bir ekosistemdir. Toprak kendi başına tek bir canlı olmamakla beraber, tıpkı diğer canlılar gibi onun işlevini aksatan diğer bir ifade ile sağlığını bozan birçok durum söz konusudur. Çoğu zaman toprak sağlığı ile toprak kalitesi kavramları birbirinin yerine kullanılmakla birlikte, bu iki kavram birbirinden tamamen farklıdır.  Toprak kalitesi toprağın belli bir kullanıma uygunluğu ya da toprak işlevi yerine getirme kapasitesidir. Toprak kalitesi, toprak işlevleri veya ürettiği hizmet ile ilgilidir. Toprak sağlığı ise toprağa yok olabilen, yaşayan bir varlık olarak bakmaktır.¹    

Hükümetler Arası Toprak Teknik Paneli (ITPS), toprak sağlığını "toprağın karasal ekosistemlerin üretkenliğini, çeşitliliğini ve çevresel hizmetlerini sürdürme yeteneği" olarak tanımlamaktadır. Tanıma bakıldığında esas olarak toprağın gezegendeki yaşamsal rolü üzerine odaklandığı görülmektedir. Toprak sağlığı denildiğinde toprağın yaşayan bir ekosistem olarak içinde ve üstünde yer alan tüm canlıların yaşamına, sağlığına, hatta ekosistem sağlığına uzanan etkilerini anlamak gerekir. Toprak sağlığı, toprağın yaşam için gerekli fiziksel (hava, su ve gaz değişimi özellikleri ile çok sayıda canlı için yaşama ortamı), kimyasal (toprak reaksiyonu, besin maddeleri içeriği, alınabilirliliği ve dönüşümü), biyolojik (enerji, gıda ve besin döngüsündeki rolü) ekolojik (dünyanın enerji bütçesi, su döngüsü ve iklim düzenleme) özelliklerinin tümünü kapsar.²

Sağlıklı toprak, temiz su ve hava varlıklarının, tarımsal üretim ürünlerinin, ormanların, verimi yüksek otlakların ve biyolojik çeşitliliğin devamlılığını sağlar. Toprak tüm bunları suyun düzenlenmesi, bitki ve hayvan yaşamının sürdürülmesi, potansiyel kirleticilerin filtrelenmesi ve tamponlanması, yaşamsal döngülerin kontrol edilmesi ve fiziksel stabilite ve destek sağlama olan 5 temel işlevi yerine getirerek yapar.³ 

Toprak sağlığı, toprak biyoçeşitliliği ile doğrudan bağlantılıdır. Toprak organizmaları organik maddeyi gıda olarak kullanabilmek için mekanik (ufalama) ve kimyasal (mineralizasyon) olarak parçalar. Bu süreçte açığa çıkan besin elementleri bitkiler tarafından kullanılır hale getirilir. Organik maddenin inatçı (sindirilemez) fraksiyonu, orijinal bitki ve hayvan materyalinden daha az ayrışabilen toprak organik maddesi olarak toprakta depolanır.⁴  Böylelikle toprak bir karbon deposu olarak iklimi düzenler. Toprak organik maddesi aynı zamanda toprağın agregatlaşmasını dolayısıyla erozyona karşı direncini artırır, hava ve su dolaşımını iyileştirir, toprak canlıları için elverişli bir ortam yaratır. Toprağın sağlığını ve iklim değişikliğine karşı toprağın direncini artırır. Bu nedenle toprak organik madde içeriği en iyi toprak sağlığı göstergelerinden biridir. 

Toprak organik karbonunun toprakta uygun aralıkta tutulması;

• Toprağın eğimini ve havalanmasını yöneten toprak yapısı ve agregasyonunu,
• Kuraklığı,
• Sıcak hava dalgasına ve ani iklim değişikliğine karşı toleransı kontrol eden su tutma ve kullanım verimliliğini,
• Noktasal olmayan kaynak kirliliğini, su kalitesini ve toksik alg patlamalarını hafifleten besin tutma ve kullanım etkinliğini,
• Temel dönüşümleri ve hastalık önleyici toprakların oluşumunu etkileyen bitki kök bölgesi (rizosfer) süreçlerini, 
• Atmosferik kimyayı dengeleyen ve iklim değişikliğini düzenleyen gaz emisyonlarını etkiler.⁵

Ayrıca sağlıklı toprak zararlılarını (patojenlerini) baskılar, biyolojik aktivitelerin sürdürülmesini sağlar, organik maddeleri ayrıştırır, toksik maddeleri zararsız / etkisiz hale getirir, besin, enerji ve suyu geri dönüştürür.⁶

Toprak organik maddesi, taze bitki kalıntılarından yüksek seviyede çözünmüş bir madde olan humusa kadar çözünürlükte sıralanmış maddelerin heterojen bir karışımından oluşur. Toprak organik karbonu direkt olarak topraktaki organik maddenin seviyesi ile ilişkilidir.⁷

Toprak organik maddesi %2’nin altında olduğunda toprakta bozunumlar başlar.⁸ Toprak organik maddesinin miktarı ve kalitesi toprak sağlığı için vazgeçilmez öneme sahiptir.

“Toprak organik maddesini arttırma” yoluyla toprak sağlığında iyileşme sağlanır ve bu iyileşme de yukarıda belirtilen etkiler sonucunda ortaya çıkabilecek sorunları çözebilir.⁹

Toprağın işlevini iyileştirebilmek ve toprak sağlığını korumak; yaşayan bitki köklerinin varlığını, toprak örtüsünü ve biyolojik çeşitliliğini en üst düzeye çıkarmak ve toprak bozunumunu en aza indirmek ile sağlanır.¹⁰

İklim değişikliği ile birlikte; organik madde döngüsü, toprak sıcaklık rejimi, hidroloji ve tuzluluk gibi potansiyel etkiler toprak sağlığı üzerinde izler bırakır. Ayrıca iklim değişikliği; toprak sıkılığını, bitkilerinin köklenme derinliğini, toprak yüzey örtüsünü, toprak sıcaklığını, toprak dokusu ve yapısını, havalanma ve su tutmada etkin olan gözenekliliğini, bitkilerin suya ve besinlere ulaşma kapasitelerini de etkileyerek toprak sağlığının dengesini bozar.¹¹

Sağlıklı toprak, toprak organik maddesinin uygun aralıkta tutulması ile sağlanır. Ayrıca uygun miktarda (>%2) olan toprak organik maddesi karbon döngüsündeki rolünü sağlıklı bir şekilde yerine getirerek başka bir tanımla atmosferdeki karbondioksiti toprağa bağlayarak iklim değişikliği üzerinde de düzenleyici bir etki yaratır. 

Atmosferde sera gazlarındaki artışın ana nedeni yer altında depolanmış olan karbonun yeryüzüne çıkarılmasıdır. Tarım ve arazi tahribatı ise ikincil nedendir. Karbon salımı yanında CO₂’ten yüzlerce kat kuvvetli sera etkisi olan nitroz oksit (N₂O) ve amonyak (NH₄) tarım kaynaklıdır. Toprak bozulumuyla sonuçlanan arazi tahribatının atmosferdeki CO₂ birikiminin %25’inden sorumlu olduğu ifade edilmektedir. İklim değişikliği artan sıcaklıklar ile topraktaki organik madde yakımını hızlandırmakta, erozyonu artırmakta, artan kuraklıklar toprak bozulumunu hızlandırmakta toprak sağlığını azaltmaktadır. Toprak sağlığının bozulması toprağın üretkenliğini, yani karbon depolama kapasitesini azaltmaktadır. Bununla beraber atmosferde artan CO₂’in bitkilerde üretimi teşvik etmesi söz konusudur.^12_13 Ancak sıcaklık artışı ile solunum da artmaktadır. Ayrıca toprağın üretkenliği iklim koşulları yanında toprağın sağlıklı olmasına bağlıdır. İklim değişikliğini durdurmak için çözüm fosil yakıt kullanımından vazgeçmek en azından karbon nötr hale gelmek olarak görülmektedir. Ancak karbon nötr hale gelmek bulunulan yerden eskiye dönüşü sağlayamayacak, sadece ileriye gidişi durduracaktır. Çözüm atmosferde artan CO₂’i toprağın üretim gücünü artırmak, atmosferdeki CO₂’i toprağa geri döndürmekten geçmektedir. Bunun için de toprak sağlığının korunması kritik derecede önemlidir. Ancak toprak sağlığı insan etkilerine açıktır. İnsan sağlığında olduğu gibi, toprak sağlığının tüm yönlerini kapsayan tek bir ölçüt olmadığını bilerek toprağın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinde her türlü bozulmadan kaçınmalı, toprak bozulumu ile mücadele etmek gerekir. Sürdürülebilir toprak yönetimi uygulamaları ile toprak sağlığı korunabilir, desteklenebilir veya geri kazanılabilir. 

Nasıl insan sağlığı korunabiliyorsa, destekleniyorsa ya da bozulabiliyorsa toprak sağlığı da yönetilen ekosistemlerde insan faaliyetleri ile bozulabilir, bozulan sağlığı iyileştirilebilir, sağlığı desteklenebilir korunabilir. Toprağın sağlığının korunması için toprak bozulumundan kaçınmak ve toprak bozulumuna karşı mücadele etmek, toprağın sağlığını koruyan, destekleyen, toprağın yaşamsal işlevlerinde kayba ya da kesintiye uğratmayan sürdürülebilir toprak yönetimi yapmak gerekir.