Nöbetleşe Ekim

Ekim nöbeti (münavebesi/rotasyonu); aynı tarla üzerinde farklı kültür bitkilerinin belirli zaman sırası halinde birbirini takip edecek şekilde yetiştirilmesidir.¹

Ekim nöbetinde ardı ardına ekimi yapılan ürünler arası ilişkinin bir ön değerlendirmesi şu şekilde yapılır. Her bir ürün 1) toprak organik maddesinin içeriğine ne tür bir katkı yapıyor, 2) hastalık ve yönetimi için ne sağlıyor, 3) eksik ya da fazla besleyicileri nasıl yönetiyor ve 4) toprak erozyonuna ne tür bir etki yapıyor.²

Sürekli aynı toprağa aynı ürünün ekilmesi; toprakta belli grup besin elementlerinin tüketimine, hastalıkların artmasına ve ürüne zarar veren böcek popülasyonunun artmasına neden olur. Eğer ilkbaharda ekimi yapılan ürünler yetiştiriliyorsa, yağışların bol olduğu kış mevsiminde toprak çıplak olacağı için erozyon artar.

Bir ürün nöbeti; bir ürünün, daha sonraki ürün için toprağı hangi durumda bırakacağını ve bir ürünün başka bir ürünle nasıl ekilebileceğini dikkate almalıdır. Örneğin baklagil gibi azot sabitleyici bir bitki her zaman azot tüketen bir üründen önce ekilmelidir. Benzer şekilde kısıtlı artık bırakan (yani düşük biyokütleye sahip bir ürün) bir ürün baklagil ya da yem bitkisi gibi tüm tarlayı kaplayacak yüksek biyokütleye sahip bir ürün ile dengelenmelidir.³

İyi planlanmış bir ekim nöbeti hastalık, zararlı ve yabancı ot yoğunluğunu azalttığı gibi toprak canlılığını derinlemesine arttırmak, toprağın etkin kök derinliği için alt katmanlarının kalitesine katkı sağlamak ve erozyonu önlemek gibi pek çok avantaj sağlayarak toprağın fiziksel ve kimyasal yapısını iyileştirir ve üretkenliği arttırır; sonuçta da yetiştirilen ürünün verimini ve kalitesini yükseltir.⁴

Toprak verimliliğine etkisi: Ekim nöbeti planlaması ile bitkilerin toprak üzerindeki ve kendi aralarındaki etkileri, toprak verimliliğine önemli ölçüde katkıda bulunur. Uzun yıllar aynı bitkilerin ekildiği araziler (monokültür) ile ekim nöbeti uygulanan (polikültür) araziler karşılaştırıldığında, yüksek miktarlarda çiftlik gübresi ve mineral gübre kullanılmasına karşın, verimliliğin ekim nöbeti planlaması uygulanan arazilerle aynı düzeyde kaldığı görülmüştür.⁵ Özellikle toprakta azot bağlayan soya, mercimek, nohut ya da fiğ gibi baklagil bitkilerin ekim nöbetine katılması takip eden yılda verimi artırmakla kalmayıp, azotlu gübreye olan ihtiyacı da azaltmaktadır.

Toprağın organik madde miktarına etkisi: Aynı tarlada hep aynı ürünün yetiştirilmesinin toprak organik maddesini ve buna bağlı olarak toprak sağlığını azaltmaktadır.^6_7_8 Organik maddece fakir olan topraklarda uygulanacak ekim nöbeti içerisinde çayır-mera, baklagil yem bitkileri, yeşil gübre ve örtü bitkilerinin yer alması, özellikle biyokütlenin beslenmesi ve organik maddenin döngüsü için azot bağlayan bitki seçimi toprağın organik madde miktarının ve su tutma kapasitesinin artırılmasına yardımcı olur.⁹

Topraktaki besin maddelerinin korunması ve artırılması: Her bitki topraktan eşit ölçülerde besin elementi alamaz. Bazıları belirli besin maddelerini fazla kullanırken diğerlerini çok az harcar. Bu durumda aynı bitkinin üst üste yetiştirilmesi o madde bakımından toprağın fazla zayıflamasına yol açar. Ekim nöbetinde, besin maddelerinin birikmesini sağlayan bitkiler ile çok besin maddesi tüketen bitkiler ardı ardına getirilerek toprağın besin dengesi sağlanır.^10_11

Hastalık ve zararlılarla mücadele: Topraktan geçen veya toprakta barınan bazı hastalık ve zararlılar devamlı aynı ürün yetiştirilen bölgelerde gittikçe artarak mücadeleyi zorlaştırır. Bu durum toprakların sağlıksız, dolayısıyla da verimsiz olmasına neden olur. Hâlbuki değişik ürünlerin bir ekim nöbeti planı içerisinde yetiştirilmesi ile bu zararlıların çoğalması önlenmiş olur. Çünkü bir ürün için zararlı olan bir hastalık veya zararlı, başka ürüne zarar vermeyebilir. Hatta belirli bitkiler belirli zararlılar üzerinde salgıları veya örtücü özellikleri ile baskı yaratırlar. Örneğin; tarlaya üst üste buğday ekilirse, buğdayda hastalık yapan mantarlar yıldan yıla çoğalırken baklagil bitkisi ise (nohut) yararlı mantar gelişimini sağlayacaktır.^12_13

Erozyonun azaltılması: Erozyona uğrayan topraklarda bitkiler için gerekli besin maddeleri azaldığından verimlilik düşer, tarım arazisi çoraklaşır. Ekim nöbeti, suyun toprağa sızma derecesini arttırır. Bu durum, yüzey akışından doğan erozyonu önlediği gibi, suyun toprakta depolanmasına yardımcı olur.¹⁴

Biyolojik dengenin korunması, çevre ve toprak kirliliğinin azaltılması: Bitkileri geliştirmek için kullanılan tarım ilaçları, o kültür bitkisinin yetiştirilmesi için faydalı iken toprakta veya çevrede oluşturduğu kirlilik ve kalıntı, biyolojik dengenin bozulmasına yol açar. Tarım ilaçlarının kullanılmasının yerine ekim nöbeti uygulaması ilaçlama masrafını azaltır.¹⁵