Toprak ve Su Döngüsü

Su, canlıların hayatını sürdürmesi için gerekli olan ve bu sebeple yaşamsal önem taşıyan, dünya üzerindeki en mucizevi maddedir. Dünya’daki toplam su miktarı yaklaşık 1,4 milyar km³ civarındadır ve bu suyun yaklaşık %3’ü tatlı su formundadır. Yeryüzündeki tatlı su; donmuş buzullar, buz kütleleri veya akiferlerdeki yer altı suyundan oluşmaktadır.

Toprak, suyun buharlaşma veya topraktan doymuş bölgelere, akiferlere veya yer altı sularına doğru hareket etme hızını etkileyerek su döngüsünü yönlendirir. Su döngüsündeki buharlaşma, terleme, yüzey ve yer altı suyu hareketi ise diğer iklimsel faktörlerin yanında en çok tekstür (parçacıkların boyutu),  strüktür (toprak parçacıklarının düzeni, yapısı),  kil tipi ve miktarı gibi fiziksel ve mineralojik toprak özelliklerinden etkilenir. Toprak, suyun tüm canlıların ve bitkilerin yararlanabileceği şekilde depolanmasında, kalanının yağışlarla gelen fazla suyun yüzey ve yer altı su hareketleri ile iletilmesindeki rolü nedeniyle su döngüsünün en önemli unsuru ve ortamıdır.¹ Aynı zamanda toprak sağlığı ve su sağlanabilirliği / kalitesi birbirleri ile doğrudan bağlantılı olup bu ilişki gezegenimizde canlı yaşamın sürdürülebilirliğinin kalbi ve temelidir.²

Su döngüsü suyun yüzeyden nasıl buharlaştığını, atmosfere nasıl yükseldiğini, nasıl soğuduğunu, bulutları oluşturmak için nasıl yoğunlaştığını ve nasıl tekrar yüzeye çökerek düştüğünü açıklamaktadır. Su; karada, topraktan toprak yüzeyinden ve bitkilerin terlemesi ile ve göller ile akarsulardan buharlaşır.² Atmosfere giren suyun yaklaşık %15’i, Dünya’nın kara yüzeylerinin ve bitkilerin terleme yoluyla buharlaşmasından oluşmaktadır. Buharlaşma, Dünya’nın yüzeyini ve aşağı atmosferi serinletmeye, aynı zamanda bulutların oluşması için atmosfere su sağlamaya yardımcı olmaktadır.

Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu 1992 yılında Rio de Janerio‘da düzenlenen konferansta suyun önemine, kısıtına, kirlenmesine ve sürdürülebilir kullanımına dikkat çekmek amacıyla 22 Mart’ı “Dünya Su Günü” olarak ilan etmiştir. Bu duruma ve üzerinden 32 yıl geçmiş olmasına rağmen Dünya Su Günü, 2,2 milyar insanın temiz suya erişimin olmadığı koşullarda ve barış için suyun en faydalı biçimde kullanılması gerektiği teması ile kutlanmıştır. 

Su tüketimine ve suya olan talep çok hızlı bir şekilde artarken dünyada ve ülkemizde çevre kirliliği ve sanayileşmeden dolayı temiz su varlıkları hızla azalmakta, temiz suya erişemeyen insan sayısı artmaktadır. Ülkemizin içinde bulunduğu şartlar dikkate alındığında, mevcut doğal varlıkların, özellikle de su varlıklarının etkin bir şekilde kullanılması gerektiği açık olarak görülmektedir.

Üç tarafı sularla çevrili olmasına rağmen, Türkiye’nin “su stresi” yaşayan bir ülke olduğu söylenebilir. Ülkemize düşen 643 mm yıllık ortalama yağış miktarı dünya ortalamasının oldukça altındadır ve bu miktar yıllık ortalama 501 milyar m³ suya karşılık gelmektedir.  Buharlaşan, yer altına sızan, denizlere ve / veya kapalı havzalardaki göllere, taşınan, yer altı sularından kaynak suları ile yüzey suyuna katılan ve komşu ülkelerden gelen sular dikkate alındığında ülkemizin brüt su potansiyeli 193 milyar m³’tür.  Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü'ne göre, günümüz teknik ve ekonomik koşulları altında tüketilebilecek net su potansiyelimiz ise 112 milyar m³ olarak hesaplanmıştır.³

Ancak son yayınlanan 2023 yılı DSİ faaliyet raporuna göre yıllık ortalama yağışımız 574 mm ve yıllık su potansiyelimiz ise 450 milyar m³, teknik ve ekonomik olarak kullanılabilecek su potansiyeli ise 110,5 milyar m³ olarak güncellenmiştir. Bu durum ülkemiz su varlıklarının sürdürülebilir kullanımı konusunda çok daha dikkatli ve ciddi önlemler almamız gerektiğini göstermektedir.⁴ 

2000’li yıllarda 1652 metreküp olarak hesaplanan kişi başına düşen su miktarı, 2023 yılı itibariyle, 1.294 m³ metreküp olarak hesaplanmaktadır. Genel bir kural olarak, kişi başına yıllık 5.000 m³’ten fazla su potansiyeli olan bir ülke “su zengini” olarak kabul edilmektedir. Falkenmark İndeksi yılda kişi başına 1.000 ila 1.700 metreküp arasında ise, bu bölgenin “su stresi (su sıkıntısı)” çeken bir bölge olduğunu göstermektedir. 2030 yılında 100 milyon nüfusa sahip olması beklenen “su stresli” Türkiye’nin, 2030 yılındaki su potansiyeli 1.105 m³ / kişi seviyesine düşecektir. 

Falkenmark Su Stresi İndeksi bir ülke / bölgedeki kişi başına yıllık su kullanılabilirliği ile nüfusun su varlıklarına olan baskısını göstermektedir. Bir ülke / bölge için Falkenmark İndeksi, ilgili ülke/bölgenin mevcut su varlıkarının, ilgili ülkede / bölgede yaşayan insan sayısına oranıyla (m³ / kişi / yıl)  hesaplanmaktadır ( >1700 stressiz;   1700-1000 su stresi; 1000-500 kıtlık; < 500 kesin kıtlık) ⁶

Başka bir sınıflamaya göre ise, 2023 yılı için kişi başına düşen 1.294 m³ tüketilebilecek su potansiyelimizi kirlenmeden / kirletilmeden koruyabilsek bile gelecekte her yıl 1 milyonu aşan nüfus artışımız nedeniyle su kısıtı olan ülke sınıfından (kişi başına düşen yıllık su miktarı 1000-2000 m³ olan ülke), su fakiri ülke sınıfına (kişi başına düşen su miktarı 1000 m³’ten az) hızla yol almaktayız.⁷  

Bu nedenle 21. yüzyılın ülkemizde ve dünyada en önemli ve başlıca sorunlarından birisinin mevcut su varlıklarının sürdürülebilirliği, yeterli miktarda ve kalitede suyun temin edilebilmesi olacağı açıktır. Ayrıca yapılan araştırmalar ve açıklamalar gelecekte suyun sürdürülebilir kullanımına ek olarak su potansiyelinin paylaştırılmasında kullanım önceliğinin de aşağıdaki gibi sıralanması gerektiğini göstermektedir.⁸

1. İçme ve kullanma ihtiyacı 
2. Hayvanlar ve doğal hayatın devamı için gerekli su ihtiyacı 
3. Tarımsal sulama suyu ihtiyacı 
4. Enerji ve sanayi suyu ihtiyacı 
5. Ticaret, turizm, balıkçılık vb. su ihtiyacı

Dünyamızda ülkeden ülkeye su kullanım miktarları veya oranları farklı olmakla birlikte, su genellikle tarım (sulama), endüstri  (sanayi, enerji sektörü ) ve hane halkı kullanımı yoluyla tüketilmektedir. Küresel olarak su varlıklarının yaklaşık %69’u tarımsal amaçlarla kullanılmaktadır. Bu miktarı %19 ile sanayi sektörü (enerji, ticari ve endüstriyel sektörler) ve %12 ile hane halkı kullanımı izlemektedir.⁹ Ülkemizde su kullanımı ise,  küresel su kullanım oranları ile uyumlu olup 2023 yılı için toplam su kullanımı 57 milyar m³ olarak gerçekleşmiştir. Bu suyun %77’si (44 milyon m³) tarımda, %23’ü ( 13 milyon m³) ise içme ve kullanma, sanayi tarafından kullanılarak tüketilmiştir.¹⁰

Sonuç olarak küresel iklim krizi, ülkemizin içinde bulunduğu çevresel koşullar, sürekli olarak artan nüfusumuzun gereksinimleri ve sahip olduğumuz doğal varlıklarımızın kısıtlı oluşu dikkate alındığında, mevcut doğal varlıklarımızın, özellikle de su varlıklarının etkin ve sürdürülebilir bir şekilde kullanılması gerektiği açık olarak görülmektedir.

Daha ayrıntılı bilgi için Su TEMA (www.sutema.org) adresini ziyaret edebilirsiniz.