Toprak Nedir?

Topraklar dünyayı oluşturan dört katmanın (tabakanın) (sfer), atmosfer (hava küre), hidrosfer (su küre), biyosfer (canlı küre) ve litosfer (kaya, taş küre) etkileşim içinde olduğu dünyanın en ince katmanıdır. Bu katman; pedosfer (toprak küre) olarak da isimlendirilmektedir.¹

Topraklar, atmosfer ile taş küreyi (litosfer), tatlı su ile tuzlu su alanlarını (hidrosfer) birbirinden ayıran bir ara katman olup, birçok bitki ve hayvan için yaşam alanı sunan biyosferin (canlı küre) bir parçası, gezegenimizin yaşayan, nefes alan derisidir.²

 

Bitkilerin yetişmesine uygun ideal (model) bir toprağın %45’i mineral, %25’i hava, %25’i su ve %5’i organik maddeden oluşur.³

 

Toprağın katı kısmını oluşturan mineraller ve organik madde; birbirinden oldukça farklı iki katı kısmın, toprak ana materyali ile canlı ve canlı artıklarının fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak ayrışmasından meydana gelir.⁴

 

Toprağın büyük kısmını oluşturan, inorganik (canlı olmayan veya bir canlı tarafından üretilmemiş) mineral bölümü fiziksel ve kimyasal özellikleri bakımından topraktan toprağa değişiklik gösterir. Toprağın mineral bölümü, ana kayanın hemen üstündeki, taşlı ve kaba taneli yapıdaki ana materyalin gevşeyip parçalanması ve ayrışmasıyla oluşur. Bu süreçte önce birincil mineraller (feldispat, kuvars, mika vb.) oluşur, daha sonra birincil minerallerin ayrışması ile silikat, kil ve demir oksit gibi diğer mineraller oluşur.^5_6

 

Minerallerin çeşidi ve topraktaki oranları, toprağın rengini ve dokusunu etkiler. Toprağın mineral kısmını bilmek; toprağın verimi, nem muhafaza etme, havalanma yeteneği gibi birçok detayı anlamamıza yardımcı olur.

 

Toprağın mineraller dışında katı kısmını oluşturan diğer bir madde ise organik maddedir. Toprağın en düşük orandaki unsurunu oluşturan organik madde, toprak için yaşamsal bir öneme sahiptir. Organik madde yalnızca toprak organizmalarının besin ve enerji kaynağı olmayıp, ara ve son ürünleri, toprağın biyolojik ve kimyasal hatta fiziksel özelliklerini etkileyen en önemli maddedir. Organik maddelerin ana kaynağı bitki ve hayvansal kalıntılardır. Toprağın organik maddesinin %95’i bitki, %5’i ise diğer toprak canlıları (mantarlar, mikroorganizmalar, solucanlar, farklı hayvan türleri ve akarlar) kökenlidir.⁷

 

Topraktaki organik maddeler toprağın niteliğini belirler. Doğal koşullar altında ağaç, çalı, ot, bitkilerin üst kısımları ile kökleri ve toprak canlıları her yıl toprağa büyük miktarda organik kalıntı sağlar. Organik maddenin içindeki organizmalar bu kalıntıları ayrıştırır. Organik kalıntıların ileri derecede ayrışmasından sonra oluşan stabil hale gelen maddeye humus denir.⁸ Humus toprağın güç ayrışan, kolloidal ve daimi organik bileşenidir. Yüksek iyon tutma ve değiştirme gücüne sahip bu madde aynı zamanda toprak taneciklerinin birbirine bağlanarak suya dayanıklı toprak kümeciklerinin oluşmasında yaşamsal öneme sahiptir. Böylelikle toprak yapısının (strüktür) gelişmesinde çok önemli bir rolü de üstlenir.

 

Koyu renkli, yumuşak ve besin değeri yüksek olan humus besin maddelerini ve suyu depolar, toprağa gözenekli, stabil bir yapı sağlar. Ayrıca humus, bitkilerin fotosentez esnasında bünyelerine aldığı ve iklim değişikliğinin baş aktörlerinden biri olan karbondioksit gazını karbon formunda içinde barındırır. Bu durum toprağı en önemli karbon depolarından biri yapar.⁹

 

Toprağın içinde bulunan su ve hava toprak için en az mineral ve organik madde kadar önemlidir. Topraktaki mineralleri ve organik maddeler arasında yer alan hava boşlukları toprağın havalanmasını, bitki köklerinin ve toprak organizmalarının nefes almasını mümkün kılar.

 

Toprağın altında yaşayan organizmalar ve bitki kökleri solunum için oksijen tüketip, karbondioksit üretirler. Bu nedenle toprak içindeki hava atmosferden farklı olarak oksijenden çok karbondioksit içerir. Eğer toprakta sağlıklı bir havalanma sistemi yoksa toprak içindeki karbondioksit oranı artar ve toprak altındaki canlılar solunum yapamaz hale gelir.¹⁰

 

Toprağın altındaki boşluklarda havanın yanı sıra su da bulunur. Su toprakta serbest halde ve yüzey kuvvetiyle toprak tanelerine yapışık halde bulunur. Topraktaki suyun ana kaynağını yağışlar ve sulama suyu oluşturur. Toprağa sızan suyun bir kısmı buharlaşma ile topraktan uzaklaşır, bir kısmı yerçekimi etkisi ile toprağın alt katmanlarına doğru sızar, kalan bir kısım ise gerektiğinde bitkilerin faydalanması için toprak boşluklarında depolanır. Bir metreküp toprak yaklaşık 200 litre suyu bünyesinde depolayabilir. Böylece toprak uzun zaman yağmur yağmasa bile bitkilere su iletmeye devam eder. Kökler ve organizmalar, toprak taneleri arasındaki boşlukları dolduran su ve hava olmadığında canlılığını kaybeder.¹¹